از انفعال تا اقتدار  پارلمانی

تجربه 24 دوره مجلس در زمان مشروطه (از 1285 تا 1357 هجری شمسی) و همچنین تجربه ده دوره مجلس شورای اسلامی در نظام جمهوری اسلامی ایران، در بردارنده درس‌ها، عبرت‌ها و نکات آموزنده فراوانی است. از آنجا که در شرایط کنونی نیز در آستانه برگزاری انتخابات یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی قرار داریم، بازخوانی و مرور برخی تجربیات و نقاط عطف عملکرد 34 دوره مجلس در تاریخ معاصر ایران مهم و اساسی است. برای روشن شدن اهمیت بحث، علاوه بر بیان مواردی که عملکرد مجلس متأثر از نفوذ بیگانگان بوده و درنتیجه لطماتی به مملکت وارد آمده است، آن نقاطی که مجلس عملکرد انقلابی داشته و حافظ استقلال، امنیت، آزادی، تمامیت ارضی و... کشور بوده است نیز بیان می‌شود تا مشخص شود مجلس چه نقش تعیین‌کننده‌ای در سرنوشت کشور دارد.

1ـ مجلس دوم مشروطه و رد اولتیماتوم روسیه در 1290ه.ش

روس‌ها که از پیروزی انقلاب مشروطه در ایران هراسناک بودند و مجلس اول مشروطه را به توپ بستند، در گام بعدی با حضور «مورگان شوستر» مستشار آمریکایی که برای تنظیم مالیه و گمرکات وارد ایران شده بود، مخالفت کردند و به دولت ایران اولتیماتوم دادند، چنانچه شوستر را از ایران اخراج نکند، به ایران لشکرکشی می‌کنند. دولت نیز پذیرش شرایط روسیه را منوط به تصویب مجلس دانست و در شرایطی که دولت خواهان تصویب این موضوع در مجلس بود، مجلس اولتیماتوم روس و شرایط این دولت را با اکثریت قریب به اتفاق آرا رد کرد و مردم در تبریز و گیلان به ایستادگی روی آوردند؛ اما متأسفانه تحت فشار روس‌ها، سرانجام دولت ایران اولتیماتوم را پذیرفت و «ناصرالملک» که در آن زمان نایب‌السلطنه بود، مجلس را تعطیل کرد. بنابراین، در شرایطی که اقدام مجلس در رد اولتیماتوم روسیه حافظ استقلال کشور بود، وابستگی و تحت نفوذ بودن نائب‌السلطنه مانع آن شد. از این پس، دخالت بیگانگان در امور داخلی ایران به اوج خود رسید. نکته مهم در این زمینه، عملکرد قدرتمندانه مجلس بود که علی‌رغم تهدید روس‌ها، اولتیماتوم آنها را رد کرد.

2ـ مجلس شانزدهم و تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت ایران  (1329)

ملی کردن صنعت نفت ایران به عنوان اقدامی در جهت کوتاه کردن دست بیگانگان از منابع سرشار نفت کشور، اقدامی انقلابی بود. این مهم در شرایطی صورت پذیرفت که رژیم شاه با انتصاب سپهبد «علی رزم‌آرا» چهره‌ای نظامی و خشن به نخست‌وزیری، قصد جلوگیری از اقدامات نمایندگان هواخواه ملی کردن صنعت نفت را داشت؛ حتی دولت انگلیس اولتیماتوم داده بود چنانچه قانون ملی کردن صنعت نفت در ایران تصویب شود، به ایران حمله نظامی می‌کند و برای این منظور در خلیج‌فارس نیز نیروی نظامی پیاده کرده بود؛ اما مجلس بدون توجه به خواسته‌ها و ملاحظات شاه و انگلیس، صرفاً در راستای حفظ منافع ملت اقدام کرد. جالب اینکه یکی از مهم‌ترین عوامل زمینه‌ساز کودتای 28 مرداد و سرنگونی دولت ملی، اشتباه مصدق در انحلال مجلس هفدهم بود؛ زیرا طبق قانون اساسی مشروطه، نظام سیاسی آن زمان ایران پارلمانی بود و شرط عزل نخست‌وزیر این بود که وی اکثریت را در مجلس از دست بدهد و برعکس، شرط احراز پست نخست‌وزیری، کسب موافقت اکثریت مجلس بود و در شرایطی که مجلس منحل شده بود، هم مصدق به راحتی عزل شد و هم بعد از کودتا، «فضل‌اللّه زاهدی» به‌راحتی به عنوان نخست‌وزیر از جانب شاه منصوب شد.

3‌ـ تصویب کاپیتولاسیون در مجلس بیست و یکم

بسیاری از کشورها کاپیتولاسیون را پذیرفته بودند؛ اما نکته مهم در این باره این است که حدود شمول این قانون فقط به مأموران سیاسی و دیپلماتیک محدود است و در برهه مذکور، آمریکا می‌خواست دولت ایران این قانون را به مستشاران نظامی و کارشناسان آمریکایی ساکن در ایران تعمیم دهد؛ یعنی افراد مذکور نیز از امتیاز مصونیت سیاسی برخوردار باشند. علی‌رغم روشن بودن پیامدهای تصویب این موضوع در مجلس، متأسفانه مجلس بیست و یکم آن را تصویب کرد. امام خمینی(ره) در واکنش به تصویب این لایحه در مجلس، آن را «سند بردگی ملت ایران» نامیدند.

4ـ تصویب جدایی بحرین از ایران در مجلس بیست و دوم

حفظ استقلال و تمامیت ارضی برای هر کشوری جزء خطوط قرمز و از جمله «منافع بنیادین» به حساب می‌آید و هیچ کشوری به راحتی نمی‌پذیرد تکه‌ای از خاک آن جدا شود. اما متأسفانه بحرین به عنوان استان چهاردهم ایران با رأی مجلس بیست و دوم از ایران جدا و مستقل می‌شود. جالب است، از نمایندگان آن زمان تنها پنج نفر مخالف جدایی بحرین از ایران بودند و نکته جالب‌تر اینکه، این اتفاق درست در زمانی صورت گرفت که ایران ژاندارم منطقه بود. شاید بارزترین نمونه تحت نفوذ بودن مجلس در تاریخ کشور را بتوان مجلس بیست و دوم دانست؛ زیرا با وجود اینکه پاسداری از استقلال و تمامیت ارضی کشور یکی از مهم‌ترین وظایف مجلس بود، این مجلس در کمال تعجب جدایی بحرین از ایران را تصویب کرد.

5ـ مجلس ششم شورای اسلامی

در تاریخ بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، مجلس ششم نمونه بارز مجلس متشنج است. تحصن در مجلس، تلاش برای تصویب لوایح دوقلو در مجلس، نگارش نامه جام زهر به رهبر معظم انقلاب و... گوشه‌هایی از عملکرد مجلس ششم است که شنیده شدن صدای دشمن را از تریبون مجلسی نشان می‌دهد که می‌بایست در رأس امور قرار داشته باشد.

6ـ مجلس دهم شورای اسلامی

بی‌عملی و ضعف این مجلس در برابر مشکلات اقتصادی کشور در برهه حداکثرسازی تحریم‌های ضد ایرانی آمریکا، استفاده نکردن از ابزارهای نظارتی در برابر دولت، آلودگی برخی از نمایندگان به فساد و... مهم‌ترین نقاط ضعف مجلس دهم بود، به گونه‌ای که از آن به عنوان ضعیف‌ترین و ناکارآمدترین مجلس بعد از پیروزی انقلاب نام برده می‌شود. درواقع، درست در شرایطی که قوت عملکرد مجلس می‌تواند موجب جلوگیری از تشدید مشکلات مردم شود، متأسفانه ضعف این مجلس و گرفتاری اعضای آن به زدوبند و موارد دیگر مانع نقش‌آفرینی مؤثر مجلس در گره‌گشایی مشکلات مردم شد.

باتوجه به آنچه گفته شد، کیفیت مجلس و ترکیب آن می‌تواند در تعیین سرنوشت کشور بسیار مؤثر باشد. درواقع، انجام وظایف خطیری که طبق قانون اساسی برعهده مجلس گذاشته شده، تنها در شرایطی امکان‌پذیر است که ترکیب نمایندگان مجلس ترکیبی انقلابی، حساس به منافع و موجودیت کشور و... باشد، در غیر این صورت چه بسا امکان وقوع حوادث تلخی که در گذشته نیز آنها را تجربه کرده‌ایم، فراهم شود؛ البته بدون اینکه دشمن نیاز پیدا کند در کشور حضور فیزیکی داشته باشد و به داخل خاک کشور لشکرکشی نظامی بکند؛ از این رو، ‌در شرایط پیش رو لازم است با بصیرت تاریخی،‌ حضور حداکثری و انتخاب اصلح، نه تنها اجازه ندهیم حوادث تلخ گذشته تکرار شود، بلکه ضامن تداوم انقلاب اسلامی و مصون ماندن مملکت از آسیب‌های احتمالی باشیم.